زندگینامه عمر شریف؛ ستاره‌ای جهانی با ریشه‌های شرقی
در تاریخ سینما، برخی نام‌ها فراتر از ملیت و زبان، به نمادهایی فرهنگی بدل می‌شوند؛ «عمر شریف» از همین نام‌هاست. این بازیگر مصری که با چشمانی نافذ، صدایی آرام و حضوری جادویی در قاب سینما جاودانه شد، نه‌تنها در خاورمیانه که در هالیوود نیز درخشید.
به گزارش یک پزشک، نام عمر شریف برای بسیاری از ایرانی‌ها یادآور فیلم‌هایی چون «لورنس عربستان» و «دکتر ژیواگو» است، اما پشت این چهره کاریزماتیک، داستانی پرماجرا و گاه پرتنش از مهاجرت، شهرت جهانی و نبرد با هویت فرهنگی نهفته است. سال‌ها پیش، دوستی تعریف می‌کرد که پدربزرگش در دوران جوانی وقتی فیلم «دکتر ژیواگو» را برای اولین بار دید، تا چند روز درباره بازی عمر شریف صحبت می‌کرد و معتقد بود هر بازیگری باید از او یاد بگیرد.
شاید برایتان پیش آمده باشد که فکر کنید چطور ممکن است کسی از کشوری شرقی با زمینه‌ای عربی، در دوران سوگیری نژادی و سلطه سفیدپوستان در هالیوود، به ستاره‌ای جهانی تبدیل شود.
این سوال درباره عمر شریف بارها در ذهن منتقدان و تاریخ‌نگاران سینما چرخیده است. عمر شریف که نام اصلی‌اش «میشل دیمیتری شلهوب» بود، در خانواده‌ای مسیحی و مرفه به دنیا آمد و بعدها برای ایفای نقش در سینمای عربی، مسلمان شد. او نه‌تنها مرزهای فرهنگی را درنوردید بلکه با زبان، سبک و ژانرهای گوناگون بازی کرد و موفق شد تماشاگران سراسر جهان را با خود همراه کند. کسی در جایی نوشته بود که عمر شریف شبیه یک سفیر هنرمند بود؛ سفیر سینمای جهان در کالبد یک مرد مصری.
از کسی شنیدم که می‌گفت عمر شریف اگر امروز زنده بود، قطعاً در نقش یک دیپلمات یا روان‌پزشک هم می‌درخشید. بازی او چیزی فراتر از بازیگری صرف بود؛ او نقش‌ها را زندگی می‌کرد. در هر لحظه، حضورش در صحنه چنان حس عمیقی داشت که حتی اگر دیالوگی نمی‌گفت، تماشاگر را درگیر می‌کرد. در دنیای پرشتاب امروز، مرور زندگی چنین هنرمندانی شاید راهی باشد برای بازگشت به عمق، به تأمل و به شکوه ساده‌انگارانه‌ای که در چهره عمر شریف موج می‌زد. در ادامه، چند نکته جالب و شاید کمتر شنیده‌شده از زندگی این هنرمند را مرور می‌کنیم.
۱- تولد با نامی متفاوت در خانواده‌ای خاص
عمر شریف در دهم آوریل سال ۱۹۳۲ در شهر اسکندریه مصر به دنیا آمد. نام اصلی او «میشل دیمیتری شلهوب» (Michel Dimitri Chalhoub) بود. خانواده‌اش لبنانی‌الاصل و از مسیحیان مرفه و بازرگان آن منطقه محسوب می‌شدند.
پدرش در زمینه چوب و الوار فعالیت داشت و مادرش زنی فرهنگ‌دوست و اهل هنر بود. از کودکی در مدرسه‌ای کاتولیک تحصیل کرد و در کنار زبان عربی، زبان‌های فرانسوی و انگلیسی را نیز آموخت. به دلیل هوش بالا و علاقه‌اش به فلسفه، در دانشگاه قاهره به تحصیل در رشته ریاضیات و فیزیک پرداخت. بعدها اما دل به تئاتر سپرد و تحصیل در آکادمی سلطنتی هنرهای دراماتیک لندن را تجربه کرد. این تغییر مسیر، سرآغاز ورود او به دنیای سینما شد.
۲- شروع حرفه‌ای با سینمای مصر
فعالیت بازیگری عمر شریف از سینمای مصر آغاز شد. نخستین فیلم مهم او، «صحرا» به کارگردانی یوسف شاهین (Youssef Chahine) بود که در سال ۱۹۵۴ ساخته شد. این فیلم موفقیت چشمگیری در مصر داشت و باعث شد عمر شریف در میان مردم عرب‌زبان به چهره‌ای محبوب تبدیل شود.
رابطه حرفه‌ای او با شاهین، که از دوستان دوران مدرسه‌اش بود، در مسیر شکل‌گیری سبک بازیگری‌اش تأثیرگذار بود. در همین دوران، عمر با «فاتن حمامه» (Faten Hamama)، ستاره سینمای مصر آشنا شد و با او ازدواج کرد. برای ایفای نقش در فیلم‌های مذهبی‌تر و نیز به دلیل ازدواج، دین خود را از مسیحیت به اسلام تغییر داد. این تغییرات شخصی، مسیر بازیگری‌اش را بیش از پیش جدی و بین‌المللی کرد.
۳- ورود پرقدرت به هالیوود با «لورنس عربستان»
دهه شصت میلادی نقطه عطف زندگی حرفه‌ای عمر شریف بود. او با بازی در نقش «علی ابن الشریف» در فیلم «لورنس عربستان» (Lawrence of Arabia) ساخته دیوید لین (David Lean) به شهرت جهانی دست یافت. این فیلم در سال ۱۹۶۲ ساخته شد و جوایز متعددی از جمله اسکار بهترین فیلم را دریافت کرد.
عمر شریف برای بازی در این فیلم، نامزد دریافت اسکار بهترین بازیگر نقش مکمل مرد شد. نگاه نافذ و آرامش خاص او در تضاد با خشونت‌های بیابان، ترکیبی ماندگار خلق کرد. موفقیت این فیلم راه را برای حضور او در آثار دیگر هالیوودی مانند «دکتر ژیواگو» و «سقوط امپراتوری روم» باز کرد. این حضور جهانی، باعث شد عمر شریف به یکی از معدود بازیگران عرب‌زبان با شهرتی فراتر از مرزها تبدیل شود.
۴- اعتیاد به قمار و دوری از سینمای بزرگ
یکی از جنبه‌های کمتر خوشایند زندگی عمر شریف، علاقه افراطی‌اش به قمار (Gambling) بود. او سال‌ها بخش زیادی از درآمدش را صرف شرط‌بندی در مسابقات اسب‌سواری و کارت‌بازی کرد. این اعتیاد باعث شد بسیاری از پیشنهادهای مهم سینمایی را رد کند یا به دلیل مشکلات مالی مجبور به پذیرش نقش‌هایی شود که در شأنش نبود. در مصاحبه‌ای گفته بود که بارها خانه و اموالش را از دست داده و گاه در هتل زندگی کرده است.
این رفتارها باعث کاهش جایگاهش در سینمای آمریکا و اروپا شد. همچنین زندگی شخصی‌اش نیز از هم پاشید و ازدواجش با فاتن حمامه به جدایی انجامید. با این حال، او هرگز از جذابیت و اعتبار فرهنگی‌اش در جهان عرب کاسته نشد.
۵- درگذشت عمر شریف و میراث هنری او
عمر شریف در تاریخ دهم ژوئیه ۲۰۱۵، در سن ۸۳ سالگی در قاهره درگذشت. علت مرگ او حمله قلبی (Heart Attack) اعلام شد، اما پیش از آن نیز مدتی به بیماری آلزایمر مبتلا شده بود. در ماه‌های پایانی زندگی‌اش، دیگر بسیاری از نقش‌هایی که ایفا کرده بود را به خاطر نمی‌آورد. با این حال، میراث او همچنان زنده است. فیلم‌های او همچنان در جشنواره‌ها و کلاس‌های آموزش بازیگری تحلیل می‌شوند.
بسیاری از بازیگران نسل جدید در جهان عرب و حتی غرب، عمر شریف را الگویی از بازیگری عمیق و چندلایه می‌دانند. او با عبور از مرزهای فرهنگی، نمونه‌ای ماندگار از قدرت سینما برای پیوند ملت‌ها شد. نام عمر شریف هنوز هم در تاریخ سینما چون ستاره‌ای می‌درخشد.
۶- دوستی دیرینه با پیتر اوتول و تأثیر آن بر شهرت جهانی
عمر شریف و «پیتر اوتول» (Peter O’Toole) در جریان ساخت فیلم «لورنس عربستان» به دوستانی صمیمی تبدیل شدند. این رابطه دوستی، فراتر از فیلم‌نامه و بازیگری رفت و به رفاقتی چند دهه‌ای بدل شد. هر دو بازیگر در سال‌های بعدی بارها در مصاحبه‌ها از یکدیگر با احترام و علاقه یاد کردند. پیتر اوتول در بسیاری از محافل سینمایی، عمر شریف را «نجیب‌ترین مردی» می‌دانست که در هالیوود دیده است.
رابطه این دو نفر، نمادی از پیوند فرهنگی میان شرق و غرب شد. شریف بارها گفته بود که موفقیتش در آمریکا را مدیون حمایت روحی و حرفه‌ای اوتول می‌داند. در صحنه‌هایی که هر دو بازیگر در قاب حضور دارند، نوعی هماهنگی و احترام طبیعی میان‌شان دیده می‌شود. این همکاری، برای تماشاگران نیز دلنشین و الهام‌بخش بود. حتی برخی منتقدان، انرژی میان این دو نفر را یکی از عوامل موفقیت فیلم دانسته‌اند.
۷- بازی در نقش یهودی، کاتولیک و مسلمان در آثار مختلف
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد عمر شریف، توانایی‌اش در ایفای نقش‌های متعلق به ادیان مختلف بود. با آن‌که خود در ابتدا مسیحی و سپس مسلمان شد، اما بدون تعصب دینی در نقش‌های یهودیان، مسیحیان و مسلمانان بازی کرد. در فیلم «دخترت را بفرست، کاترین» (Monsieur Ibrahim)، نقش یک دکان‌دار مسلمان صوفی‌مسلک را بازی کرد که از جمله بازی‌های درخشان سال‌های پایانی عمرش بود.
همچنین در آثار تاریخی‌تری چون «نخست‌وزیر» نقش یک یهودی تبعیدی را ایفا کرد. این انعطاف فرهنگی و دینی باعث شد تا بتواند در میان تماشاگران ملل مختلف جایگاهی محبوب پیدا کند. شریف خودش در مصاحبه‌ای گفته بود: «من به همه ادیان احترام می‌گذارم چون بازیگرم و انسانم». این ویژگی نه‌تنها حرفه‌ای، بلکه انسانی و اخلاقی نیز تعبیر شد. در دورانی که تعصب‌های نژادی و مذهبی در سینما پررنگ بود، حضور عمر شریف رویکردی متفاوت و صلح‌طلبانه داشت.
۸- چهره‌ای جهانی در دنیای تبلیغات و مُد
عمر شریف نه‌فقط بازیگر، که چهره‌ای مشهور در صنعت تبلیغات (Advertising) و مُد (Fashion) نیز بود. برندهای بزرگی چون کارتیر (Cartier) و دوپونت (Dupont) از چهره او در تبلیغات خود بهره گرفتند. ظاهر خاص، چشمان گیرنده و وقار ذاتی او باعث شد تا در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی، به عنوان نماد زیبایی مردانه معرفی شود. در اروپا، مجله‌های مُد بارها او را در لیست «خوش‌پوش‌ترین مردان جهان» قرار دادند.
عمر شریف خود نیز علاقه‌مند به پوشش کلاسیک و شیک بود و همیشه با کت و شلوارهایی خاص در مراسم‌ها ظاهر می‌شد. حضور او در رویدادهای فرش قرمز اغلب مورد تحسین منتقدان مُد قرار می‌گرفت. این جلوه شیک و جهانی، مکمل شخصیت سینمایی و روشنفکری‌اش شد. حتی بسیاری از بازیگران نسل بعد، او را الگویی برای آراستگی و پرستیژ می‌دانستند.
۹- تسلط شگفت‌انگیز بر زبان‌ها و نقش آن در بازیگری
یکی از دلایل موفقیت بین‌المللی عمر شریف، تسلطش به زبان‌های مختلف از جمله عربی، فرانسوی، انگلیسی، و حتی ایتالیایی بود. این توانایی به او امکان می‌داد تا بدون نیاز به دوبله، در فیلم‌های گوناگون زبان اصلی بازی کند. همین ویژگی باعث شد تا او در بازار سینمایی کشورهای مختلف، به چهره‌ای قابل قبول و جذاب بدل شود. در بسیاری از صحنه‌های «دکتر ژیواگو» و «لورنس عربستان»، او با لهجه‌ای کنترل‌شده و دقیق انگلیسی صحبت می‌کند.
برخلاف بسیاری از بازیگران غیرآمریکایی، عمر شریف نیاز به آموزش زبان نداشت. زبان‌آموزی را از دوران تحصیل در مدارس فرانسوی و انگلیسی‌زبان مصر آغاز کرده بود. این ویژگی همچنین کمک کرد تا در نقش‌هایی پیچیده، عمق بیشتری به شخصیت بدهد. برای تماشاگران، شنیدن صدای واقعی و بیان هنری او بخشی از تجربه تماشای فیلم بود.
۱۰- عشق شدید به بازی بریج و حضور در میان بزرگان این بازی
عمر شریف عاشق بازی «بریج» (Bridge) بود و این عشق چیزی فراتر از تفریح یا وقت‌گذرانی ساده بود. او نه‌تنها یکی از بهترین بازیکنان جهان شد، بلکه کتاب‌هایی در این زمینه نوشت و حتی تیم حرفه‌ای خودش را تأسیس کرد. مجله تایم در دهه ۷۰ میلادی، عمر شریف را یکی از ۱۰ بازیکن برتر بریج در جهان معرفی کرد. برای مدتی، او حتی بیش از بازیگری، وقت خود را صرف شرکت در تورنمنت‌های بین‌المللی بریج می‌کرد.
برخی از پروژه‌های سینمایی‌اش را فقط به این دلیل رد کرد که با مسابقات بریج تداخل داشت. در مصاحبه‌ای گفته بود: «وقتی بریج بازی می‌کنم، همه نگرانی‌ها را فراموش می‌کنم». او در کنار قمار، بریج را راهی برای فرار از اضطراب شهرت می‌دانست. این علاقه، وجه دیگری از شخصیت چندوجهی او را نشان می‌دهد. عمر شریف نه‌فقط هنرمند، که ذهنی تحلیل‌گر و عاشق بازی‌های فکری بود.
