خانه های ۴ هزارسالۀ «حشرات» که از فضا قابل مشاهده هستند
در دشت‌های پوشیده از بوته‌ی شمال شرقی برزیل، میلیون‌ها مخروط قهوه‌ای به قدری بالا رفته‌اند که در ساعات پایانی روز، هنوز نور آفتاب به آن‌ها برخورد می‌کند. در نگاه نخست، این مخروط‌ها مانند توده‌هایی تصادفی از خاک به نظر می‌رسند که شاید کشاورزان در مسیر عبورشان به‌جای گذاشته‌اند و تا همین اواخر حتی پژوهشگران نیز فریب ظاهر آن‌ها را میخوردند.
به گزارش فرادید، اما تصاویر ماهواره‌ای حقیقت را آشکار کردند: کلان‌شهری خاکی به وسعت تقریبی ۲۲۷ هزار کیلومتر مربع که دانه‌به‌دانه توسط موریانه‌های با اندازه‌ی کمتر از یک ناخن انگشت ساخته شده است.
بیشتر زیست‌بوم‌ها نشانه‌هایی از جانورانی دارند که آن‌ها را شکل داده‌اند، اما شمار کمی به این اندازه می‌رسند. موریانه‌های گونه‌ی سین‌ترمِس دیروس (Syntermes dirus) بیش از ۱۰ میلیون متر مکعب خاک را به سطح زمین آورده‌اند و حدود ۲۰۰ میلیون توده‌ی خاکی ساخته‌اند، بدون حتی یک نقشه یا طرح نخستین.
تنها هنگامی که دانشمندان پروازهای پهپادی را با بررسی‌های زمینی ترکیب کردند، الگوی درست این ساختارها آشکار شد.
تپه‌ها کم و بیش ۲.۵ متر ارتفاع دارند، اگرچه برخی از آن‌ها خیلی بلندترند و در مجموع در حدود ۲۰۰ میلیون تپه، خاک حفاری‌شده‌ای وجود دارد که برای ساخت ۴۰۰۰ هرم بزرگ جیزه کافی است.
معماران خاموش و کوچک سرزمین کاتینگا
کاتینگا (Caatinga) جنگلی فصلی و خشک با بوته‌های تیغ‌دار است، به بیان دیگر منابع کمی برای حیات دارد. باران ناگهانی و در بازه‌های کوتاه می‌بارد، برگ‌ها زود می‌ریزند و غذا در بخش‌های پراکنده یافت می‌شود. این کمبود منابع موجب شده این گونه موریانه به مهندسان زیرزمینی تبدیل شوند.
این موریانه‌ها هنگام جستجوی غذا، تونل‌هایی نزدیک سطح زمین می‌سازند و خاک‌های اضافه را از راه استوانه‌های موقتی به بالا می‌رانند. هر استوانه تبدیل به مخروطی با ارتفاع حدود ۲.۵ متر و قطر ۹ متر می‌شود. با گذر زمان، این مخروط‌ها سفت می‌شوند و به نشانه‌هایی همیشگی در چشم‌انداز تبدیل می‌شوند.
برخلاف آشیانه‌های بلند و برج‌مانند موریانه‌ها در آفریقا یا استرالیا، این تپه‌های برزیلی اتاق سلطنتی یا محل پرورش نوزاد ندارند. آن‌ها در حقیقت محل تخلیه‌ی زباله هستند؛ بقایای قابل‌مشاهده‌ی یک سامانه حمل‌ونقل زیرزمینی بهینه‌شده برای انتقال برگ‌های خشک به لانه!
موریانه‌ها در درازای روز پنهان می‌مانند و راه‌های دسترسی را می‌بندند تا با خنک‌تر شدن هوا و کاهش شکارچیان، شب‌هنگام از آن‌ها استفاده کنند.
تصویر ماهواره‌ای از تپه‌هایی که در نواحی پاک‌سازی‌شده قابل مشاهده هستند
تپه‌هایی بسیار بسیار قدیمی
برای روشن کردن قدمت این مخروط‌ها، پژوهشگران با نمونه‌برداری از مرکز تپه‌ها و تاریخ‌گذاری دانه‌های معدنی به‌روش لومینسانس نوری، زمان شکل‌گیری آن‌ها را برآورد کردند. برخی مخروط‌ها ۳۸۲۰ سال قدمت دارند، برخی دیگر کم و بیش «جوان‌تر» و تنها ۶۹۰ساله هستند. این تپه‌ها از قدیمی‌ترین ساختارهای شناخته‌شده‌ی موریانه‌ها در جهان هستند، حتی قدیمی‌تر از بسیاری از بناهای سنگی معروف دست‌ساز بشر!
هر توده‌ی خاکی دربرگیرنده حدود ۵۰ متر مکعب خاک فشرده است. با ضرب این مقدار در ۲۰۰ میلیون، میزان خاک جابه‌جا شده با ۴۰۰۰ هرم بزرگ جیزه سنجش‌پذیر است؛ آماری که تیم پژوهش برای نشان دادن توان شگفت‌انگیز این حشرات بیان کرده‌اند.
با توجه به این‌که امکان بازدید میدانی از تمام تپه‌ها وجود نداشت، پژوهشگران از مدل‌سازی با ابزار MAXENT بهره گرفتند. آن‌ها با وارد کردن محل تپه‌های تأییدشده به درون الگوریتم، پیش‌بینی کردند در چه مناطقی احتمال وجود تپه‌های مشابه وجود دارد.
پیاده‌روی‌های میدانی آینده درستی این پیش‌بینی‌ها را پشتیبانی کرد: شبکه‌ی تپه‌ها صدها کیلومتر گسترده است و به‌دلیل خاک اسیدی نامناسب برای کشاورزی، فعالیت انسانی اثر چندانی بر آن نداشته است.
رمزگشایی فاصله‌گذاری دقیق تپه‌ها
اگر روی یکی از تپه‌ها بایستید، در هر جهتی کم و بیش ۲۰ متر دورتر، تپه‌ای دیگر خواهید دید؛ الگویی موسوم به «پراکندگی بیش‌ازحد». برای فهم این‌که آیا رقابت میان کلونی‌ها دلیل چنین نظمی بوده، پژوهشگران موریانه‌های تپه‌های مجاور را با هم مواجه کردند.
تا زمانی که فاصله‌ی منبع موریانه‌ها از هم کمتر از ۵۰ کیلومتر بود، هیچ رفتار تهاجمی مشاهده نشد. این یعنی این فاصله‌گذاری ناشی از درگیری یا رقابت منطقه‌ای نیست. بلکه نظم خودبه‌خودی این الگو را روشن می‌کند. خارج کردن خاک کاری پرهزینه است، پس جمع‌آوری آن در یک نقطه و اجتناب از حفاری مجدد در همان محل، موجب صرفه‌جویی در انرژی می‌شود.
در گذر قرن‌ها، موریانه‌ها شبکه‌ای با میانگین تراکم ۴۶۶۰ تپه در هر مایل مربع ساخته‌اند. شاید سیگنال‌های شیمیایی مانند فرومون‌ها این شبکه را پایدار نگه می‌دارند. این مسیرهای شیمیایی کارگران را در تونل‌های پیچیده به سمت غذا، تپه‌های زباله و بازگشت هدایت می‌کنند، بدون ترافیک.
زندگی زیرزمینی در یک تپه‌ی موریانه‌ای
زیر هر مخروط، یک مسیر مرکزی مانند ریشه‌ی درخت شاخه‌شاخه می‌شود. این شبکه به کلونی‌ها اجازه می‌دهد بدون بیرون آمدن در گرمای سوزان ظهر، به منابع غذایی جدید دسترسی یابند. شب‌ها، کارگران برگ‌های خشک را می‌جوند، آن‌ها را به زیر زمین منتقل می‌کنند و ورودی را دوباره می‌بندند. خود تپه‌ها هیچ کاربردی جز نگهداری خاک‌های دورریز ندارند، اما برای نسل‌های آینده، نقشه‌ی تونل‌ها را روشن می‌کنند.
الگوهای مشابه در زیستگاه‌های سخت دیگر نیز دیده می‌شوند. موش‌های برهنه‌ی خال‌دار در شرق آفریقا نیز شبکه‌های زیرزمینی مشابهی برای یافتن غده‌های زیرزمینی می‌سازند. موش‌خرماهای آمریکای شمالی نیز توده‌های خاکی مشابه اما در اندازه‌های کوچکتر به‌جای می‌گذارند. در همه‌ی این موارد، منابع پراکنده موجب می‌شود موجودات کوچک، زمین را به‌گونه‌ای دوباره طراحی کنند که بقا در آن ممکن شود.
درک موریانه‌ها
موریانه‌ها ممکن است کوچک باشند، اما نقش بزرگی در شکل‌دادن به زیست‌بوم‌ها دارند. آن‌ها در کلونی‌هایی با نظم بالا زندگی می‌کنند که گاه شمارشان به میلیون‌ها می‌رسد و کارها میان کارگران، سربازها و ملکه‌ها تقسیم شده است. این حشرات بیشتر در زیستگاه‌های گرم و مرطوب یافت می‌شوند و خوراک آن‌ها بیشتر چوب، گیاهان مرده و حتی فضولات است.
در حالی که آن‌ها را بیشتر وابسته به تخریب خانه‌ها می‌دانیم، در حقیقت آن‌ها نقشی حیاتی در بازگرداندن مواد مقوی به خاک دارند و جنگل‌ها و چمنزارها را سالم نگه می‌دارند. نکته جالب در مورد آن‌ها، نحوه‌ی ساخت‌وساز و ارتباطشان است. موریانه‌ها از سیگنال‌های شیمیایی برای هماهنگی همه‌چیز، از غذا خوردن گرفته تا دفاع از لانه استفاده می‌کنند. برخی گونه‌ها حتی تپه‌های بلندی می‌سازند که دما و رطوبت را از راه سامانه‌های پیچیده‌ی تونلی تنظیم می‌کنند؛ چیزی شبیه تهویه‌ی طبیعی هوا!
پس با این‌که موریانه‌ها ممکن است کابوس خانه‌داران باشند، با این حال چیزی بیش از آفت هستند. آن‌ها معماران خاموش طبیعت‌اند که جهان را با هر یک گاز کوچک بازسازی می‌کنند.
درس‌هایی از شهر زنده موریانه‌ها
تپه‌های ساخته‌شده به‌دست موریانه‌ها نشان می‌دهند ساخت‌وساز بزرگ همیشه نیازمند بدن‌های بزرگ یا برنامه‌ریزی مرکزی نیست. قوانین ساده (حفاری، تخلیه، حرکت به جلو) در درازای نسل‌های بی‌شمار از موریانه‌ها تکرار شده و یک زیست‌بوم کامل را شکل داده است. زمانی که غذا پراکنده است و باران غیرقابل‌پیش‌بینی، کارایی حرف اول را می‌زند. این مخروط‌ها در مقام نشانه‌های خاموش این قانون، یادآور این هستند که بزرگ‌ترین مهندسان جهان، گاهی وزنی کمتر از یک گیره‌ی کاغذ دارند.
