جهیمان العتیبی که بود؟ از اشغال مسجدالحرام تا ادعای امام زمان بودن

تصور کنید که مقدس‌ترین مکان مسلمانان، یعنی مسجدالحرام، به میدان نبرد تبدیل شود و زائرانی که برای دعا و طواف آمده‌اند، ناگهان خود را میان مردانی مسلح ببینند که ادعا می‌کنند مهدی موعود ظهور کرده است. اگرچه عجیب است، اما این حادثه_ در تاریخ ۲۰ نوامبر ۱۹۷۹_ واقعا رخ داده است. رهبر این شورش، جهیمان العتیبی، یکی از جنجالی‌ترین چهره‌های تاریخ معاصر جهان اسلام است.

جهیمان العتیبی چه کسی بود؟

جهیمان العتیبی در سال ۱۹۳۶ در یک خانواده بدوی در شهر نجد، قلب فرهنگی وهابیت و خاستگاه ارزش‌های سنتی عربستان سعودی، متولد شد. او در محیطی قبیله‌ای و مذهبی رشد کرد، محیطی که در آن قوانین شریعت و رسوم قبایل عرب به شکلی سخت‌گیرانه اجرا می‌شدند. خانواده جهیمان نیز به قبیله عتیبه تعلق داشتند، قبیله‌ای که به مقاومت علیه قدرت مرکزی و حفظ ارزش‌های قبیله‌ای مشهور بود.

جهیمان در دوران جوانی به مکه مهاجرت کرد و در محیطی که ترکیبی از مدرنیزاسیون سریع و گرایش‌های دینی متضاد بود، درس طلبگی خواند. جهیمان در این دوران به شدت تحت تاثیر سلفیه و آموزه‌های محمد بن عبدالوهاب قرار گرفت. اما آنچه وی را از سایر هم‌عصرانش متمایز می‌کرد، قرائت رادیکال او از اسلام و نفرت آشکارش از نظام سیاسی آل سعود بود که، از منظر جهیمان، با نزدیک شدن به غرب و ترویج ارزش‌های مدرن، اسلام را به فساد کشانده بودند. نفرت جهیمان تنها به انتقاد لفظی محدود نبود و خصلتی عملی داشت. جهیمان باور داشت که نجات اسلام تنها از طریق شورش و انقلاب ممکن است.

تولد یک ایدئولوژی خطرناک

عربستان سعودی در دهه ۱۹۷۰ در حال گذراندن تحولات گسترده اقتصادی و اجتماعی بود. درآمد نفت کشور را ثروتمند کرده بود، شهر‌ها مدرن می‌شدند، خارجی‌ها در عربستان رفت و آمد داشتند، و زنان به دانشگاه می‌رفتند. اما این تغییرات برای جهیمان و هم‌فکرانش فاجعه بود. آنها معتقد بودند که عربستان به جای غربی شدن، باید به «اسلام ناب» بازگردد؛ اسلامی که به گفته آنها در دوران پیامبر و خلفای راشدین اجرا می‌شد.

جهیمان از پدیده‌های اجتماعی مانند آموزش زنان، گسترش فناوری‌های مدرن، و حضور نیرو‌های خارجی در عربستان به شدت انتقاد می‌کرد. این رویکرد باعث شد که وی علاوه بر اقشار مذهبی و سنتی، در میان بسیاری از کسانی که بابت مسائل اجتماعی و اقتصادی ناراضی بودند نیز طرفدارانی پیدا کند.

جهیمان به همراه گروهی از طرفدارانش، که بعد‌ها به «جماعت سلفیه محتسبه» معروف شدند، شروع به انتشار بیانیه و اعلامیه‌هایی کرد که در آنها به خاندان سعودی و مدرنیزاسیون کشور حمله می‌شد. مرحله بعدی فعالیت وی نیز قیامی همه جانبه علیه حکومت مرکزی بود.

اشغال مسجدالحرام

جهیمان و حدود ۲۰۰ نفر از پیروان مسلحش در نخستین ساعات روز ۲۰ نوامبر ۱۹۷۹، وارد مسجدالحرام شدند. آنها سلاح‌های خود را در تابوت‌هایی که به بهانه مراسم تشییع وارد مسجدالحرام کرده بودند، پنهان کردند و وقتی وارد مسجدالحرام شدند با بلندگو اعلام کردند که «مهدی موعود» ظهور کرده است. درواقع محمد بن عبدالله القحطانی، یکی از همراهان جهیمان، به عنوان مهدی موعود معرفی شد و جهیمان از تمام مسلمانان خواست که با او بیعت کنند و علیه «ظلم و فساد حکومت سعودی» قیام کنند.

محاصره مسجدالحرام دو هفته طول کشید. سرانجام ارتش سعودی با کمک نیرو‌های خارجی، از جمله مشاوران فرانسوی، عملیات بزرگی را برای بازپس‌گیری مسجد آغاز کرد. این درگیری‌ها به یکی از خونین‌ترین حوادث تاریخ معاصر عربستان تبدیل شد. صد‌ها نفر، از جمله زائران بی‌گناه، کشته شدند.

نیرو‌های سعودی پس از دو هفته کنترل مسجدالحرام را بازپس گرفتند و جهیمان و بسیاری از یارانش دستگیر شدند. جهیمان در نهایت در ژانویه ۱۹۸۰ اعدام شد.

ایدئولوژی جهیمان

یکی از نکات مهم درباره جهیمان، استفاده او از ایدئولوژی و آموزه‌های دینی برای مشروعیت‌بخشی به اقداماتش است. او آموزه‌های اسلامی را به گونه‌ای تفسیر کرد که بتواند برای شورش علیه نظام سیاسی توجیه دینی ارائه دهد. استفاده از مفهوم مهدویت به عنوان یک ابزار سیاسی، نشان‌دهنده درک عمیق او از قدرت بسیج‌کنندگی مذهب بود.

پیامد‌های اجتماعی و سیاسی شورش جهیمان

حادثه جهیمان به تغییرات عمده‌ای در سیاست داخلی عربستان منجر شد. دولت سعودی که از قدرت گرفتن اسلام‌گرایان افراطی بیمناک شده بود، سیاست‌های اجتماعی و مذهبی خود را سخت‌گیرانه‌تر کرد. آزادی‌های اجتماعی محدودتر شد، اجرای قوانین شریعت شدت گرفت، و تلاش‌های گسترده‌ای برای کنترل نهاد‌های دینی آغاز شد.

در سطح بین‌المللی نیز این رویداد نگرانی‌ها درباره رشد افراط‌گرایی اسلامی را افزایش داد. شورش جهیمان به گروه‌های اسلام‌گرای دیگر الهام بخشید و الگویی برای جنبش‌های مشابه در دیگر کشور‌های اسلامی شد.